Tak powstawały Koluszki (cz. 1)
1 kwietnia 1949 r. Koluszki otrzymały prawa miejskie. Nawiązując do tego wydarzenia, prezentujemy Państwu krótką historię naszego miasta, którą opracował radny Adrian Kut, członek Stowarzyszenia Historia Koluszek. Ze względu na obszerność materiału, całość opracowania ukaże się w trzech częściach, zamieszczonych w najbliższych wydaniach naszego portalu
NAJDAWNIEJSZE DZIEJE
Pierwsza wzmianka o Koluszkach pochodzi z 1399 roku z brzezińskich ksiąg sądowych, gdzie wymienia się osadę położoną nad rzeką Mrogą zwaną Coluscouice. Przez następne wieki zmieniali się właściciele wsi, a ta powoli się rozwijała. Pierwsze dane demograficzne pochodzą z 1775 roku, wskazują, że nasza osada była zamieszkana przez 141 osób w dziewiętnastu domostwach, a 15 lat później domostw było już 23, a prócz nich także młyn, browar, karczma i wiatrak. Jednak charakterystyka ta tyczy się Koluszek nad rzeką Mrogą – obecnie Starych Koluszek.
Jednak dopiero nadchodzący wiek kolei żelaznych miał przynieść Koluszkom dynamiczny rozwój. W 1846 uruchomiono Drogę Żelazną Warszawsko – Wiedeńską przechodzącą 3 kilometry od pierwotnych Koluszek. Szybko zaczęto osiedlać się w pobliżu linii kolejowej, gdzie wkrótce pojawił się przystanek kolejowy, a nieco później stacja. Wytyczono główną ulicę (obecnie ul. Brzezińska), przy której zlokalizowały się wsie Koluszki wieś bliżej lasu oraz Koluszki Kolonia przy samej stacji. Po drugiej stronie żelaznej nitki wieś Koluszki Stacja, później wchodząca w skład sąsiedniej wsi Wypalenisko. Po sąsiedzku ulokowały się wsie Kowalszczyzna, Katarzynów Nowy i Felicjanów Nowy.
W 1865 roku oddano do użytku linię Drogi Żelaznej Fabryczno – Łódzkiej do Łodzi, a w 1885 roku dotarła tu linia Drogi Żelaznej Iwangorodzko – Dąbrowskiej łącząca z Tomaszowem, Skarżyskiem i Kielcami. Od tego momentu Koluszki stały się dużym węzłem kolejowym, co przełożyło się na gwałtowny rozwój osady. Działały tu 2 cegielnie, tartaki, liczne sklepy i warsztaty rzemieślnicze. Co tydzień odbywał się targ, powstał murowany kościół i parafia pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. W 1911 roku powstały Ochotnicza Straż Ogniowa oraz Publiczna Szkoła Kolejowa.
II RZECZPOSPOLITA
W 1921 roku ziemie późniejszego miasta zamieszkiwało już 4743 osoby. Koluszki znajdowały się na styku trzech gmin: Gminy Gałkówek, Gminy Długie i Gminy Mikołajów. Osada rozwijała się tak szybko, że władze Gminy Gałkówek przewidywały możliwość powstania miasta Koluszek określając taką ewentualność w umowie ze Stowarzyszeniem „Rzeźnia w Koluszkach” z 8 października 1925 r.
Pierwszym krokiem na drodze do uzyskania praw miejskich było pismo Stowarzyszenia Właścicieli Nieruchomości do Starostwa Powiatowego w Brzezinach z 23 listopada 1928 roku sformułowane w celu potwierdzenia charakteru miejskiego Koluszek. Autorzy pisma zawarli w nim informacje o tym, co znajduje się w osadzie – cytując:
„Na uzasadnienie naszej prośby, nadmieniamy, że: Koluszki posiadają straż ogniową, ulice oświetlane, kościół, synagogę, trzy tartaki parowe, tyleż cegielni, bank spółdzielczy chrześcijański, bank ludowy żydowski, szkołę powszechną (do której uczęszcza 600 dzieci), 8–mio klasowe gimnazjum (do którego uczęszcza 300 dzieci), szkołę przemysłowo – handlową (120 uczniów), kilka instytucji kulturalno – oświatowych i sportowych, rzeźnię, wybudowaną podług najnowszej techniki i poważny strategiczny węzeł kolejowy i związek kolejarzy, oraz oddział kasy chorych, dwóch lekarzy stałych, jednego felczera stałego, 5 fryzjerów, 3 akuszerki i wiele innych z każdego niemal zawodu, jak również sformowane ulice, drogi, dwu– i trzypiętrowe domu, oraz urząd pocztowo – telegraficzny.”
Formowanie struktur miejskich miało początek 27 listopada 1934 roku, kiedy Sejmik Powiatowy Brzeziński podjął uchwałę o pomiarach i regulacji granic Brzezin, Jeżowa, Koluszek, Strykowa, Głowna i Ujazdu. Uchwała ta została ponownie podjęta dopiero 12 października 1936 roku, po 2 latach bezczynności. W 1937 roku rozpoczęto pomiary i nanoszenie na mapy przyszłych granic miejskich. W 1939 roku łódzki Zempoł przyłączył Koluszki do Łódzkiego Okręgu Energetycznego. Trójfazowy 220 V (siła: 380 V) prąd zmienny zastąpił dotychczasowe kolejowe instalacje prądu stałego obejmujące jedynie najbliższą okolicę stacji.
WOJNA I OKUPACJA HITLEROWSKA
Drogę do praw miejskich przerwał wybuch wojny w 1939 roku. Już 6 września niemieckie wojska weszły do Koluszek. W grudniu 1939 roku cały zespół osadniczy, w skład którego wchodziły wsie: Felicjanów Nowy, Katarzynów Nowy, Koluszki Stare, Koluszki Kolonia, Kowalszczyzna, Żakowice Nowe i Wypalenisko, znalazły się decyzją władz okupacyjnych w obszarze administracyjnym Gminy Długie z siedzibą w Katarzynowie Starym.
10 sierpnia 1940 roku Kreishauptmann powiatu tomaszowskiego Fritz von Balluseck powołał „dla przyszłego miasta” Oddział Gminy Długie w Koluszkach: Gemeindeverwaltung Długie Zweigstelle Koluschki. Oddział ten był samodzielną jednostką administracyjną, jedynie budżetowo związaną z gminą wiejską Długie. Niemcy używali dla Koluszek nazwy Stadt – miasto. Na terenie Koluszek wydawano karty żywnościowe takie jak w miastach, ale już karty opałowe przysługiwały jak na wsiach.
Urząd zaczął działać 10 sierpnia 1940 roku w składzie:
• Burmistrz – Włodzimierz Mikołajewski – z rodziny Mikołajewskich mających karczmę i skład alkoholi przy ulicy Spalskiej.
• Zastępca Burmistrza – Rudolf Tierling – Niemiec, syn kantora ewangelickiego z Żakowic.
• Sekretarz – Andrzej Wochna – urodzony 15 stycznia 1905 roku, pracownik samorządowy od 1921 r., od 1934 r. w Gminie Mikołajów, od 1935 r. w Gminie Długie.
W 1941 roku dokonano zmiany na stanowiskach – Niemca Tierlinga mianowano burmistrzem, a Mikołajewskiego jego zastępcą. Sekretarzem pozostał Andrzej Wochna.
W nocy z 17/18 stycznia 1945 roku ostatni niemieccy urzędnicy opuścili Koluszki. 18 stycznia 1945 roku, w mroźny poranek o godzinie 7:00 do Koluszek wkroczyły czołgi 11. Korpusu Pancernego 69. Armii Radzieckiej.
Adrian Kut
Stowarzyszenie Historia Koluszek